Хива рўёси
(Савдогар Абросимовнинг Хивага қилган сафари тўғрисидаги хотиралари)

Таржимондан…

1995 йил августининг бошларида Хива шаҳрида хизмат сафарида эдим. Бомдод намозини машҳур Оллоқулихон қурдирган карвонсарой қаршисидаги масжидда жамоага қўшилиб ўқидим. Дуои фотиҳадан сўнг ўтирган жойимда масжиднинг ичини бир чеккадан кўздан кечира бошладим. Кўҳна бинонинг қурилиш услуби негадир кўпроқ овропача иморатларни эслатарди: деворлари ўта қалин бўлиб, хонақо ичига бир неча юз киши сиғса-да, бирорта устун ўрнатилмаган ва улкан қадимий қандил илиб қўйилган эди. Намозхонлар тарқалгандан сўнг ташқарига чиқиб, масжиднинг ташқи қисмига разм солдим. Бинонинг олдида баланд айвон, тўртта қарамон дарахтидан қилинган жимжимадор ўймакор нақшлар билан безатилган устун ўрнатилган. Масжиднинг биқинида шаҳарнинг кўркига кўрк қўшиб сервиқор минора бўй чўзиб турибди. Масжид пештоқидаги ёзувни ўқийман: “Саид Ниёз шоликор” жоме масжиди, 1835 йили қурилган…” Менинг ҳар бир нарсани диққат билан кузатаётганимни сезган масжид имом-хатиби Раҳматулла маъноли боқиб, бирор саволингиз борми, дегандек бўлди.

– “Саид Ниёз шоликор” масжиди деб аталишининг боиси нимада?

– Саид Ниёз деган бир улуғ зотнинг, Оллоҳ у кишини ўз раҳматига олган бўлсин, маблағига қурилган экан.

– Исмидаги шоликор қўшимчаси-чи?

– Нақл қилишларича, у киши деҳқонлардан шоли олиб, гуруч қилиб сотаркан. Савдогарчилик қиларкан. Тахминан 1830 йилларда бўлса керак, Оренбургдан бошқа моллар билан бирга қора сақич ҳам олиб келган. Ўшанда Хивадан Оренбургга туя карвонлари қирқ икки кун деганда етиб бораркан. Сақич яхлит қопда бўлиб, майдалаб сотиларкан. Бир қопдаги сақичнинг ичидан олтин чиқибди. Дарров олтинларни беркитиб, Оренбургга нома йўллабди: “Эй, биродари азиз, менга сақич, деб берганингиз олтин экан, буни қайтариб олишингизни илтимос қиламан”. У ердан эса: “Мен Сиз муҳтарамга, Оллоҳнинг шоҳидлиги ва ҳамроҳларингиз гувоҳлигида сақич сотганман, ҳеч қанақа олтиндан хабарим йўқ, шунинг учун мени маъзур тутасиз…”, деган жавоб келибди. Шундан сўнг Саид Ниёз Оллоқулихонга(1825-1842 йиллар хон бўлган) учрабди.

– Охиратим куйиб кетмаса, деб қўрқаман. Менга сақич деб сотганлари олтин бўлиб чиқди, шуни хонлик хазинасига қабул қилишга ижозат бериб, мени ниҳоятда оғир ташвишдан халос этсангиз, – деб арз айтибди.

Хон шу ерда ҳозир бўлган Муҳаммад Юсуф меҳтарга (1803-1839 йиллар меҳтар, яъни бош вазир бўлиб, Авазбий, Элтузар, Муҳаммад Раҳим I ва Оллоқулихонлар даврида хонликнинг иқтисодий-ижтимоий, сиёсий ва маданий ҳаётида катта мавқега эга бўлган) савол назари билан қарабди. Меҳтар, хазиначига жавоб бер, дегандай бўлибди. Хазиначи, бир қопдаги олтинга, бир Саид Ниёзга қараб олиб:

– Мени кечирасиз-ку, хон олий жаноблари, бу олтин қандай йўл билан топилгани бизга қоронғу бўлса, келинг, бир халта олтин деб хонлик хазинасини булғамайлик, – деб жавоб берибди.

Шундан сўнг Саид Ниёз кўзда ёши билан қопни кўтариб чиқиб кетибди. Уч кундан сўнг хон уни чақиртириб: “Менинг уйқумда шу нарса аён бўлдики, бу олтинлар сен учун ҳалол экан, агар хоҳласанг масжид қуришинг мумкин, яна ўзинг биласан”, – дебди, Шундай қилиб ана шу масжид битиб қолган экан.

– Садағанг кетай, инбу мечит қурилишинда дим кўп одам қатнашған, – деб улаб кетди мутавалли Совур ота.

Хоннинг махсус фармони чиққан. Қурилиш бўладиган майдонда олти хонадон яшаётган экан. Саид Ниёз жой эгалари билан учрашиб, уларни рози қилиб, жойини сотиб олмоқчи бўлган. Улардан бири ёлғиз турадиган Бекажон момо экан.

– Она, уйингизни нархини айтсангиз, мен сизни рози қилсам, – деган Саид Ниёз.

– Болажоним, дунё тургунча тургайсан, завол кўрмагайсан, бахтинг ётмагай. Менга бир чақанг керакмиди, фақат бандаликни бажо келтиргач, мени шу ерга дафн этсанг бас, – деб жавоб берган кампир (Саид Ниёз ва Бекажон момо масжид ичига дафн этилган). Уй эгаларидан бири машҳур Ялманбой экан, у Саид Ниёзнинг: ”Жойингизни нархини айтинг”, – деган саволига: – Ёшулли, ўзингни мендан ҳам бой деб санайсанми? Эртага келсанг жойни бўшатиб қўйган бўламан, олтинингни масжидга ишлат, деган экан.

Қурилиш бошланишида тумонат одам йиғилибди. Шунда оқсоқоллардан бири халойиққа мурожаат қилибди:

– Ким ўн икки ёшдан намозга ўтган бўлиб, фарз амалларини бирор марта ҳам қазо қилмаган бўлса, биринчи ғиштни қўйиб берсин.

Буни қарангки, Саид Ниёздан бошқа ҳеч кимса ўтолмаган экан.

Мезбонлар ҳикояси менга шу қадар таъсир қилдики, ҳанузгача унутолмайман. Носоз тузум даврида бизга ғаразли мақсадда ўтмишдаги хонлар ва бойлар олтин-жавоҳир деб бир-бирларининг кўзларини ўйишган, ўлдиришган, уларда ҳеч қандай муқаддас нарсанинг ўзи йўқ эди, деб бизни ишонтирмоқчи бўлиб келишганидан ўкиндим. Балки бу ривоят одамлар томонидан тўқилган афсонадир, лекин айтувчилар уни шундай ишонч билан ҳикоя қилиб берардиларки, у ҳеч ёлғонга ўхшамасди.

Шу воқеани эшитгандан сўнг менинг тинчим йўқолди. Тошкентга қайтиб келганимдан бошлаб, бир неча кун Алишер Навоий номидаги кутубхонага қатнаб, Хива тарихи, айниқса, Оллоқулихон даврига тегишли адабиётлар билан танишдим. Уларнинг аксарияти XIX асрда, рус тилида ёзилган бўлиб, уларда ўша даврдаги мустамлакачилик, шовинистик руҳ яққол сезилиб турарди.

Адабиётлар ҳам ҳар хил савия ва мақсадда ёзилган бўлиб, уларда ички маданияти ўзларидан анча бой, қадим-қадимдан умум-башариятнинг маданий ҳаётининг ҳар томонлама ривожига ўта салмоқли ҳисса қўша олган ота-боболаримизни уялмай-нетмай “ярим ёввойи” деб ёзишади. Лекин ўқиганларимдан ўзим учун жумбоқ бўлиб келган кўп саволларга жавоб топгандай бўлдим. Ўтмишдошларимизнинг давлат тузилиши (1825 йилдаёқ Хивада Олий Кенгаш тузилган бўлиб, барча масалалар аҳамияти ва салмоғига қараб аҳолининг турли табақа вакиллари иштирокида кўриларкан), халқ хўжалигининг юритилиши, деҳқончилик ва сунъий суғориш иншоотларининг барпо этилиши, гўзалликда тенги йўқ шаҳарларнинг қурилиши, адабиёт ва санъатда бетакрор ижод қилинганлиги кўксимни тоғ қилди. Қизиғи шундаки, буларнинг ҳаммасини ўша бизни босиб олган халқнинг вакиллари ёзиб қолдирган адабиётлардан билиб олдим.

Хива тарихи билан қизиқиб юрганлигимни кутубхонанинг деярли барча ходимлари тез кунда билиб олишди ва қўлларидан келганича мени қизиқтирган мавзуга тегишли китоб, журнал ёки газета топиб беришди. “Савдогар Абросимовнинг Хивага қилган сафари тўғрисида ҳикояси”нинг топилиши ҳам шундай бўлди. Бу – сафар хотиралари бўлиб, 1873 йилда Россия Академиясининг Санкт-Петербургда нашр этилган “Ежегодник”(Йилнома) да чоп этилган экан.

Янглишмасам, шанба куни эди. Эрталаб кутубхонага кириб келганимда, кутубхоначи қизлардан бири:

– Мана буни бир кўрмайсизми? – деб қўлимга тутқазди.

Турган жойимда икки-уч варағини ўқиб қўйдим. Йўл таассуротлари XIX асрнинг ўрталарида чоп этилган бўлса-да, тили ўта равон ва тушунарли эди.

Маълум бўлишича, муаллиф йигирма ёшларда бўлиб, ўзбек ва қирғиз (ўша пайтларда Россияда қозоқларни қирғиз деб аташган) тилларини яхши билган.

Муаллиф ўзининг ёши ва Россиянинг Оренгбург губерниясидан эканлигини ёзса-да, ўзининг исми, қайси йили сафар қилгани ва Хиванинг қайси хони билан мулоқотда бўлганлигини ёзмайди. Ҳикоя 1873 йилда чоп этилган бўлса-да, унда баён этилган баъзи воқеаларга қараб, дастлаб бу тожирнинг сафари 1840-1842 йилларга тўғри келса керак, деган хулосага келдим. Бунга далил сифатида Абросимов хон билан қилган суҳбатларидан бирида, у: “Эшитишимча, рус асирларини озод қилиб юборганим учун подшоҳ (Николай I демоқчи) менга эмас, нимагадир Англияга миннатдорчилик билдирибди”, – дейди.

С.В Жуковский 1915 йилда чоп этилган китобида “1840 йилнинг ёзида Хива элчиси Отаниёз Хўжа 418 асир билан, уларнинг ичида зобит Аитов ҳам бор эди, Оренбургга етиб келди, уларнинг кетларидан ватанларига қайтишни ихтиёр этган 5 рус фуқароси ва 2 қалмоқ янги элчи бошчилигида тузилган махсус карвон билан жўнатилди”, деб ёзса, атоқли олим Б.Маннонов (Тарих сохтакорлари, Тошкент, “Фан”, 1983 йил): “Англиялик капитан Ричмонд Шекспирнинг Хивага келган вақти ана шу асирларининг ўз юртига жўнатиладиган пайтига тўғри келади. У бу ерда ўз зиммасига топширилган маълум вазифаларни бажаргач, Россия орқали қайтиш ниятини билдиради. Хон унга озод қилинган асирлар карвонига қўшилиб, Хива вакиллари қаторида Оренбургга етиб олишга рухсат беради. Бу тасодифдан ҳовлиқиб қолган Шекспир ўзини Хивадаги рус асирларини озод қилган яккаю ягона қаҳрамон сифатида реклама қилишга тушиб кетади”, – деб ёзади.

Бундан ташқари, Абрасимов ўз ҳикоясида россиялик савдогар З. тўғрисида ёзади. М.Иваниннинг ёзишича (“Описания зимнего похода в Хиву в 1839-1840”,СПБ, 1874), Оллоқулихон даврида савдогар Зайчиков 60 минг сўмлик мол юборган.

Абросимов ёш бўлишига қарамай, сафар чоғидаги ҳар бир нарса ва воқеани ўта синчковлик билан ўрганиб, ўқувчи учун қизиқарли ва тушунарли содда халқ тилида ҳикоя қилади. Бу ҳикояда ўша даврдаги ижтимоий ва сиёсий ҳаёт, турк қавмига мансуб ўзбек, қозоқ ва туркманларнинг урф-одатлари, яшаш тарзлари, ҳайвонот дунёси ва бошқа нарсалар тўғрисида қизиқарли маълумотлар берилган.

Абросимов хотиралари яна шуниси билан қимматлики, у кўрган нарсаларини борича қаламга олади. У йўлма-йўл ва Хивада учратган, у билан мулоқотда бўлган одамлар ҳақида, уларнинг миллати ва эътиқодидан қатъий назар, катта меҳр билан ёзади.

Омонуллоҳ Мутал, таржимон

“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 8-сон

facebook.com